”Gafane” waa shilin intay dhiig badan nuugtey sida kubbad oo kale qaab kankoonsan yeelatay, waana erey lagu soo xasuusto dhereg iyo colool muggeeda si xad-dhaaf ah dheef iyo dhuuni aan habboonayn loogu wafiifay.

Waxaa suurtaggal ah in uu akhristuhu yaab iyo amakaag dhabannada la qabto in maqaal Soomaaliya ku saabsan dhereg iyo calool kankoonsan sadarka ugu horreeya laga dhigay, waxaana yaabkaas iyo shaamarreerkaas sii xoojin kara in ay afarta ”gafane” oo uu qoraalku qaadaadhigayaa yihiin kuwo muddo dheer loo gumaysnaa oo aan dheregtooda iyo sansaankooda la faragelin, hase yeesho ee qoraalkaan loogu bareerayo in gafanenimadooda gaamurtey bannaanka la soo dhigo.

”Gun gaajaysan” baa sidaas oo kale ah oraah laga qaloon karo, waayo baahida, rafaadka iyo gaajada dalkeenna oo dhan saabtay keli ah ayaa la wada ogsoon yahay ee gunnimada waxay dad badani u qabaan in 1960kii laga baxay.

Haddaba maxaa 1960kii laga baxay? Ma nabadgelyoxumo ayaa laga baxay? Maya, oo waatii 1980kii habeenkii guryaha la iskala bixi jirey oo la istoogan jirey, imminkana (2003) waatan reero dhan inta la xasuuqo guryohooda la iska dego, oo hantidooda la iskala wareego! Ma saboolnimo ayaa laga baxay 1960kii intii ka danbaysey? Maya, oo afartankii sano oo ugu danbeeyey waxaa marba marka ka danbaysa soo badanayey faqri, cadaadis, rafaad iyo shaqola’aan dartood dadka Soomaaliya uga haajirayey, maanta ayaana loogu daran yahay! Ma aqoondarro ayaa laga baxay 1960kii ka dib? Maya, oo dalka sidaas u weyn hal madbacad oo yar dhexdiisa lagama heli karo, ilaa iyo waagaasna wax la taaban karo gudihiisa laguma daabicin, dadkii hawlahaas kartida iyo dareenka u lahaana badankoodu dhawr iyo soddonkii sano oo ugu danbeeyey debedaha ayey meehanaabayeen! Ma ceeb baa laga baxay 1960kii ka gadaal? Maya, oo qofka soomaaliga ahi maanta ayuu dalka iyo debeddaba ugu sharaf daran yahay! Ma caddaalad xumo ayaa laga baxay intii muddadaas ka danbaysey? Maya, Maya…..

Wax kasta oo in laga baxay la isweydiiyo maxaa ”Maya” soo celceliyey, oo maskaxdeenna in ay ”Haa” ku soo dhacdo u diidey? Maxaa u baahan in uu akhristaha sharafta lihi iska horwareejiyo oo haddii uu ka guulayso uu ”Haa” kaga jawaabi lahaa su’aalaha badan oo uu dhammaantood hadda ”Maya” kaga jawaabo? Xilligaas dheer iyo intii ka horreysey in aan dhibaato laga bixin ee ay Soomaaliya ka sii daraysey oo ay rajadu qabri salkiis ku jirto waxaa sababay afar gafane oo kala ah:

1.      Gafanaha tolka, oo u kala baxa boqor, garaad, iimaan, beeldaaje, islaan, wabar, suldaan, malaaq iyo wixii la mid ah.

2.      Gafanaha turufada, oo u kala baxa madaxweyne, jabhadweyne iyo wixii la mid ah.

3.      Gafanaha taajirnimda, oo u kala baxa ganacsade, booliquute iyo wixii la mid ah.

4.      Gafanaha tusbaxa, oo u kala baxa wadaad, aw, falaanfallow, jinnoole, tufkukhayrle iyo wixii la mid ah.

Mirarkaan gabayga ahi waxay sheegayaan in 1960kii uusan shacabka soomaaliyeed gobannimo ama madaxbannaani ku guulaysan, waayo awooddii taladu weligood gacantooda ma ay gelin. 

”Afartaas ma gabangaabiyee, gibilka ma u taagey
Ma gilgiley sidii qaansadoo, leebka laga gooyey
Gobo’ kalena waa mid aan shacbiga, ula garwaaxeetey
 War calankaad u soo hawlgasheen, haatan gorofowye
Gubato iyo runtii kama duwana, gelengel shaydaane
Markaad guudka saarteen dabeed, uma gargaartaane

 Good iyo abeesaa u galay, gaararkii Xamare
Sida loo gigaayuu qalbigu, ila gariiraare
Golcaddihii talyaaniga ka daran gocorka haystaane

Gobanimadu ma ahayn in uu, bahal garqaadaaye
Ma ahayn dhurwaa in uu la galo, god iyo booraane
Waa loo gudboon yahaye waa, guurti kaa maqane”
Khaliif shiikh Maxamuud Saciid

 Intaasi waxay khusaysaa sida aysan gobannimo marnaba awoodda shacabka u soo gelin, waxaana gobannimo lid ku ah ”gunnimo” oo waa sababta uu maqaalku shacabka ugu magacaabay ”gun gaajaysan”. Haddaba mirahaas kor ku qoran kuwa ku sii xigaa waxay cabbaar tilmaamo ka bixinayaan gafanayaasha qaarkood siiba ”gafanaha turufada”, waxayna gaarayaan heer shacabka lagu caddeeyo ereyga ”gunnimo” iyo in aysan gafanayaasha had iyo jeer dhiiggooda jaqa ku baraagugsanayn, oo go’yaal aysan fahmayn loo soo huwado.

 “Ninkii guuldarraystuhu dorraad, gacanta dhiigaystey
War waakaas go’yaasha isku dedey, garanse maysaane
Gablamee ka kaca waxaad tihiin, gun iyo shaashleye.

Gabbasho iyo la soo dhaaf xantoo, lala gurguurtaaye.
Gujis iyo waxay taagan tahay, gaaddo-ka-cayaare
Cara aanadiinnii la galay, gabar u naafeeya

Cara goolashiinnii la qalay, sumal u qoorgooya
Cara sidii laguu gurubsan jirey, mar isgarwaaqsiiya
Cara goor iyo ayaan warmaha, gaatan ula jooga”

Sida ay waxyeellada ”afarta gafane” u kala daran tahay ayeynu u kala hormarinay, isla markaas waxaynu dhawaan arki doonnaa in uu gafane kastaa cinwaan u gaar ah maqaalkaan ku leeyahay, hase yeesho ee marka hore waa in aynu si kooban uga baxno shakiga inakaga jira in aynu xor nahay iyo in kale.

Ereyga ”madaxbannaani” haddii dadka inta lagu wareego la weydiiyo qofba si in uu u macneeyo ayaa laga yaabaa. ”Waa in aysan cidina kuu talin” haddii uu mid yiraahdo mid kale ayaa wuxuu oranayaa ”Waa in aad xaaskaaga kala tagtaan oo aad keligaa noolaatid”, mid kale wuxuu dhihi karaa ”Waa in aad filka hawlgabka lagu noqdo gaartid si aan shaqo laguugu dirin oo aad dhibta uga madaxbannaanaatid”. Dadka qaar ayaa waxay ku qeexaan in ay madaxbannaanidu tahay ”Wax dadku iska jecel yihiin oo la iska sheego, laakiin aan marna la heli karin, qofkii raadiyaana uu isdaalinayo, waayo mar kasta qofku arrin uu ku khasban yahay baa haysata”.

”Gun gaajaysan” wuxuu maqaalkaani u yaqaan shacabka soomaalida intooda lagu danaysto oo aan ayagu dan shakhsiga fushan karin, waxaana dadkaas ka maqan madaxbannaani wajiyo iyo dheegag badan leh, oo ay kala maqan yihiin afarta gafane, isla markaas waxaa lunsan in uu qofka soomaaliga ahi qofnimadiisa gaarka ah yeesho.”Aniga” waa erey maalin kasta lagu hadlo, laakiin macne weyn oo ay bulshada soomaaliyeed u leedahay ma jiro. Waxaa in badan la iska yiraahdaa ”Qofka soomaaliga ahi dantiisa keli ah ayuu ka fakaraa, danta ummaddana waa uu dayacaa, taas ayaana keentay in ay geeriyooto dantii guud oo qaranku”. Hadalkaasi aad buu uga fog yahay dhabta, oo qofka shacabka ah oo soomaaliyeed maba uu leh macnaha ka dhalanaya ereyga ”Aniga”, wuxuuna meel mugdi ah ugu afduuban yahay afarta gafane oo uu maqaalku tooshka u ifin doono.

”Aniga” marka ay ku saabsan tahay xagga maskaxda iyo dareenka qofka wuxuu macneheedu yahay in uu qofku leeyahay aragtii uu sidii uu rabo u fakari karo, isla markaas uu sidii uu rabo u sheegi karo, oo uusan ku khasbanayn in uu qof kale fakraddiis qaato ama uusan dhaqanka bulshada uga baqin in ay maskaxdiisa ku soo dhacaan wax hor leh ama ka duwan wixii la yaqiin, uuna u madaxbannaan yahay in uu qofkii uu rabo u sheego asaga oo aan in caafimaadkiisa iyo shucuurtiisa la dhibaateeyo ka walwalayn.

Waxyaalaha khiyaaliga ah oo dadka maskaxdooda ku soo dhici karaa aad bay u badan yihiin oo ruux kastaa qaar buu si qaar ah u leeyahay, isla markaas dadka qaarkood waxay leeyihiin kartiyo aad u baaxad weyn. Daliil waxaa u ah horumarka noocyada badan oo ay maanta dadku haystaan, oo laga yaabo in ay ugu muuqaal dheer yihiin farsamada iyo caafimaadku, laakiin la hubo in ay mace daran yihiin marka la barbar dhigo heerka laga gaarey dabeecada iyo fakarka dadka. Haddii aan dadka laftooda la fahmin farsamadu horay uma ay sii socoteen, oo dadka iyo farsamaduba waxay guud ahaan hadda u dabran yihiin kooxo yaryar oo labadaba fahamey, laakiin heerka aynu hadda ka doodaynaa midkaas ma uu ahan.

Marka uu qofku fakarkiisa khiyaaliga ah fasaxo, oo uu inta karaankiisa ah nolosha aragti xor ah ku yeesho ayey u hirgashay kalmada ”Aniga” oo ah dhuun ay ka soo butacaan ilaha horumarka dadku, isla markaasna ah awood qofka soomaaliga ah ka maqan oo uu xaq u lahaa, laakiin ay seejiyeen afar gafane oo aan u naxayni.

Yaraantiisa ayaaba ruuxa soomaaliga ah laga xaaraameeyaa in uu leeyahay aragtii uu ku darsan karo midda dadka ka waaweyn, hase ahaato ee faaqidaadda waalidka iyo dhallaanku waa arrin xooga ka weecsan sida ay gafanayaashu maskaxda uga cabburiyaan ummadda guud ee soomaaliyeed.

Xagga aragtida iyo fakarka waxaa habboon in qofka la baro inta uu yar yahay, lakiin nasiib darro qofka soomaaliga ahi wuxuu aragti dhiiban karaa goortii uu madaxiisu caddaado, markaasna waxaa maskaxdiisa ka buuxa oo ku garooray in uu gafanayaasha adeeco oo u adeego keli ah, oo waa la aamusin jirey xilligii ay maskaxdiisu furnayd, wuxuuna markaas helayaa fursad uu asaguna markiisa ku aamusiyo dadka firfircoon oo ay weli maskaxdoodu furan tahay.

Labada oraahood oo kala ah ”Hebel waa nin wixii rabo ku hadla, wixii uu rabana sameeya” iyo ”Hebel waa nin tol ah oo raggiisa wax la qaba” midkee baa ammaan ah keebaase dhalliil ah? Waxaa hubaal ah in dhaqanka soomaalida haddii la raaco uu ninkii wixii uu rabo yiraahda, wixii uu rabana sameeyaa bulshada dhexdooda ku facsharan yahay. Halkaas ayey ku dhimatay shakhsiyaddii qofka soomaaliga ahi, wuxuuna wax la qabaa ummad ay gafaneyaal maskaxda ka cabburiyaan oo aan sidii ay u noolaan lahaayeen ayagu go’aankeeda iyo fakarkeeda lahayn, isla markaas aan dadaal ugu jirin in ay iska furfuraan cadowga ku salladan.

”Waa in aan gafaneyaal cayiley, gabax ka siiyaaye
Garangoorridiyo waa in aan, shilinta gooyaye
Waa inaan xaqii la iga guray, soo gadaal naqa’e”
Khaliif shiikh Maxamuud Saciid

Wax uu qofka shacabka ahi rabi karaa ma ay jiraan, ee wuxuu fakarka marti ugu yahay gafane cayiley, oo ay la gudboon tahay in uu ka xoroobo.

Guji cinwaanada hoose si aad u akhrisatid Afarta Gafane: