Waxaa hubaal ah in markii ”gafanaha tolka” la soo xasuusto uu qofka qalbigiisa ku soo dhacayo ereyga ”dhaqan” sidaas darteed ayey dad badani waxay gafanahaan ku naynaasaan ”madaxdhaqameed”. Inta aynaan ereyga ”dhaqan” macnayn ayaan ka afeefanayaa in la garowsan waayo in aan gafanahaan guddoonsiisey koobka gafananimada oo uu kaalinta kowaad ka qaatay habsaanka ay ummadda soomaaliyeed la tillaabsan weydey.

”Dhaqan” waa arrin lala qabsaday oo si joogto ah loo qabatimay, taas oo uu facba fac u gudbiyo. Wuxuu ahaan karaa qaab loo hadlo, sida maansada iyo sheekaxariirooyinka, oo afka la isugu tebiyo ama qoraal ahaan la isugu gudbiyo oo la kala dhaxlo; isla markaas wuxuu noqon karaa hab shaqo, hab shukaansi ama isugalmood, hab dharxirasho, hab xafladeed iyo wixii la mid ah. Sida loo fakaro iyo heerka ay dadka aragtiyohoodu gaarsiisan yihiin dhaqanku saanmayn weyn ayuu ku yeelan karaa. Bulshooyinka qaar ayuu dhaqankoodu aqoon ku salaysan yahay oo cilmigii ay facyaashooda hore uga tageen sii horumariya, waayo dhaqanku haddii uu hal heer muddo dheer taagnaado waxaa bulshada ku dhacaya habsaan iyo curyaamid ay asaaggeed ka harto. Haddii uu dhaqanku xayiran yahay waxaa xayirmaya socodka nolosha oo ay dadku horay u sii dhaqaajin lahaayeen, taasina waxay ka mid tahay sababaha keenay in ay madaxdhaqameeddu (gafanaha tolka) leeyihiin doorka ugu weyn marka la eegayo habsaamidda ummadda soomaaliyeed.

Xayiraadda uu gafanahaani ummadda kaga gudban yahay in ay fakarkooda iyo dadnimadooda nuuxnuuxiyaan waxaa ugu kaalmeeya in gafanuhu uu ka xasilloon yahay gafanayaasha kale oo ay dhashiisu tolka u harayaan sida xoolaha loo dhaxlo oo kale. In uu gafanahaan firkiisu faraca ummadda sii kala dhaxlayaa waxay muujinaysaa in ay isimadu yihiin cadaab daa’im ah oo ay shacabka la gudboon tahay in ay af iyo addin isaga xoreeyaan ciqaabta maskaxda lagaga hayo oo tarankooda danbena in la gumaysto loo sii golleeyahay.

Tilmaamaha aynu soo dulmarnay waxaa maskaxda iyo dadnimada soomaalida uga dhibaato badan in uu gafanaha tolku yahay taallo la rumaysan yahay in ay karaamo iyo barako ama illaaco iyo inkaar leedahay. Marka ereyga ”rumayn” aynu aragno waxaa garabyaal kalmadda ”ogaan”, oo waxaa laga yaabaa in aysan dad badani dhug u lahayn kala fogaanta labada erey. ”Waa la og yahay” iyo ”Waa la rumaysan yahay” waa labo arrimood oo dhab u kala geddisan.

In wax la ogaadaa waa in shay jira toos loogu dhugyeesho, oo maskaxda iyo dareemayaasha laga garto. Wixii la arko, la taabto, la uriyo ama la dhedhemiyo waxaa la isku raacsan yahay in la og yahay. Dareemayaasha in wax lagu garto waxaa sii dheer in uu qof kastaa karti iyo waayo-aragnimo u gaar ah dareemayo, oo uu metelan qofka maansoodaa og yahay sida loo gabyo ama qof ay duumo ku soo dhacday uu og yahay sida ay kaneecadu wax u saxariiriso.

Wixii uusan qofku ogaan karin, laakiin looga warkeenay wuxuu ku qaabili karaa ”rumayn”. Arrin kasta oo uusan qofku dareemayaashiisa kaga warhelin wuxuu kaga qanci karaa rumayn ama beenin. Mustaqbalka foodda kugu soo haya iyo aayaha danbe midna dadku ma ay oga, hase yeesho ee war looga sheegay ayuu qofku rumaysan karaa.

Haddaba ”gafanaha tolka” habkii uu jiritaankiisu u soo bilawday iyo waxtarka uu ku toorran yahay ma la og yahay mase waa la rumaysan yahay? Jawaabta waxaynu ka hormarinaynaa in wixii la og yahay la horumarin karo ama la xoori karo, oo xilliba xilliga ka danbeeya aragti lagu kobcinayo ama lagu nuxuusinayo lagu kordhin karo, hase ahaato ee wixii la rumeyo maanka ayaa lagu hayaa oo wuxuu weligiis u dhexaynayaa in la rumaysnaado iyo in la beeniyo ilaa la gaaro xilli ay si dhab ah u soo shaacbaxaan ama u beenoobaan wararkii jiritaankiisa iyo taariikhdiisa ku saabsanaa. Sidaas darteed haddii ay ”gafanaha tolka” arrimihiisa badankoodu yihiin khuraafaad aan la ogayn ee waayo hore la iska rumaystay oo uu tolku iska aaminey wuxuu maqaalkaani akhristihiisa ku gacanqabanayaa sidii uu u beenin lahaa gafanaha dhiiggiisa iyo dhiigga carruurtiisa nuugaya, horayna u soo nuugey dhiiggii aabbihiis iyo awooweyaashiis, oo maskaxdiisa kaga gudban in ay cod iyo aragti buuxa ka dhiibato arrimaha bulshada iyo degaanka.

Su’aashii ku saabsanayd halka uu naga soo galay gafanuhu iyo waxdheefka aan jirin oo laga quuddarreeyo haddii aynu dib isugu jinbacno waxaa inoo soo baxaya in uusan jirin qof huba sidii uu gafanuhu Soomaaliya dhexdeeda uga askunmay. Male-awaal iyo khuraafaad keli ah ayey gafanahaan taariikhdiisa asaasiga ahi ka kooban tahay. Karaamooyin iyo harowsiyo badan oo kutirikuteen ah baa tolka maskaxda lagaga shubaa si uu gafanuhu u helo sumcad uusan mutaysan. In aynu tusaaleyaal badan kaga bogano maqaalku waa uu ka mug yar yahay, hase yeesho ee xilligii dawladakusheegu jireen wuxuu qabiil kastaa isu sheegi jirey in uusan madaxweynuhu isinkooda waxba ka diidi karin, waayo wuxuu ka baqayaa in ay karaamadiisu xafiiska madaxtooyada ka saarto. Waxyaalaha khuraafaadka ah oo uu tol kastaa gafanohooda iyo wasiirtiisa ku xusaa malaayiin waa ay ka badan yihiin, waxayna taasi daliil cad u tahay in uusan gafanaha tolku awoodin in uu dadka si caqligal ah u qanciyo ee uu welinimo been ah maskaxda kaga haysto.

In ay isimada qaarkood cusub yihiin qaarna soojireen yihiin laga hadlimayo ee waxay arrintu ku saabsan tahay in aan la aqoon hindisaha ka danbeeyey in ay gafane noocaan ah ummaddu yeelato waayadii hore. Kolley asalkiisii maamul iyo siyaasad midna ma uu khusayn, waayo tilmaamaha maamulka iyo kuwa siyaaddu habka ay u dhismaan iyo qaabka uu gafanuhu tolka u dhexjoogey waxay isu jiraan inta ay dhulka iyo cirku isu jiraan.

Kuwa cusub waxaa sida badan abaabula ”gafanaha turufada” oo aynu hadhow arrimihiisa ka falanqoon doono, waxaana sida badan looga jeedaa in tolka labo ama dhawr kooxood loo kala qaybiyo iyo in dadka la jahawareeriyo oo ay walaahoobaan. Gafanaha turufadu wuxuu arrimaha noocaan ah u huraa hanti iyo dacaayad uu ku hirgeliyo, laakiin xoogaa ka dib gafanaha la abaabuley wuxuu bilaabaa in uu dhiigga tolka nuugo oo uu la martabad noqdo gafaneyaashii soojireennada ahaa. Kuwa cusubi waxay u badan yihiin dad aan dhaqanka tolka keli ah aqoon ee askar, arday, duullaaley iwm ah soo maray, waana ay ka been iyo belaayo badan yihiin kuwii awliyada sheeganayey oo gafanenimada abbayaashood ka dhaxlay.

Kuwa cusub waxaa laga yaabaa in ay ku jiraan qaar shirarka siyaasadda fahmi kara, laakiin waxaa qosol iyo maad leh in xilligaan kuwa duugga ah oo uu ku yar yahay mid magaciisa qori karaa ay meeshii durbaan siyaasadeed laga tumaba u qamaamaan. Waxaa arrintaas sidii ay rabaan uga faa’iidaysta gafanaha turufada, oo doonaya in ay tol ay dhiigga ka nuugaan u soo gacangeliyaan. Waxaa arrintaas tusaale u ah gafanihii tolka oo u yaacay shirkii Carta oo uu dad isugu yeeray mid muddo dheer jaajuus ahaa, arrintaasina waxay ina soo xasuusin kartaa mirkaan gabayga ah:

 “Geeddiga carruurtaan aqoon, geeska loo raraye”
Khaliif shiikh Maxamuud Saciid

Miyi iyo magaalo hantida tolka intii uu rabo ayuu gafanaha tolku ka qaadan karaa, waayo dadkii hantidaas lahaa ayuu maskaxdooda waa hore guursadey oo waxay soomaalidu ku maahmaahdaa ”Nin la leeyahay muxuu leeyahay?”.

Haddii uu afka ”gafanaha tolka” hadal ka soo baxo waxaa tolka waajib muqaddas ku ah in ay ku raacaan, waxaana xaaraansan in laga shakiyo hadalka isinka ama wax ka geddisan lagu fakaro. Qofkii hadalka uu gafanuhu yiri aan toos u qaadan ee wax kale sameeya ama dood ka horgeeyaa wuxuu markiiba noqonayaa cadowga tolka, waxaana bannaan in seef iyo saanad nafta lagaga gooyo. Isla markii uu qofkaasi gafanaha mucaaraday ayuu wuxuu noqonayaa gaal habaaran oo aan weligiis khayr arkayn, haddii la dilana wuxuu tolku dareemaa in ay geeridaasi ahayd mid la filaney, waayo inkaartii isinka ayaa soo dedejisey. Tolka goobta uu qofkaasi gafanaha hadalkiisa ku diidey ka maqan waxaa degdeg loo gaarsiiyaa digniin ah ”Waa habaarqabe ee ha la iska jiro!”. Haddii ruuxaas uu hargab ku dhaco ama ay qodaxi muddo wuxuu tolku ku fasiraa in ay sababtay inkaartii isinku, laakiin dadka kale oo maalin kasta dhinta waxaa loo qabaa in ay tii Alle u timid! Qofkaasi haddii uu hadal kale oo aan arrintaas khusayn sheego waxaa loo qabaa in uu qof habaaran hadalkiis yahay, oo waa lagu riddiyaa. Xataa haddii uu Quraanka kariimka ah aayado ka mid ah dadka ku wacdiyo waa laga kala dareeraa, waayo denbiga uu tolka ka galay waa mid uusan Quraanka kariimka ahi ka mayri karin!

Waxaa isweydiin mudan waa maxay ”tol”? Ma mabda’ baa mase waa dad in ay isku oday ku abtirsadaan aaminsan? Waxaa hubaal ah in uusan jirin qof ku jawaabi kara in uu tolku mabda’ yahay, oo waxaa iska cad in uu tolku yahay dad isku oday sheegta. Haddaba waxaa dadkaas ka dhexeeyaa aragti ma ahan ee waa dhiig sida ay u qabaan. Isinku waa nin ka mid ah dadkaas isku odayga ku wada abtirsada, waana la jecel yahay oo taageero weyn iyo hanti xad-dhaaf ah buu bilaash ku helaa. Qofkii asaga mucaarada waxaynu soo sheegnay in cay, habaar iyo dil la isugu daro. Waxaa markaas su’aalo waaweyn ah ”Qofka isinka mucaaraday maxaa loogu nabadgelin waayey in uu tolka dhalasho la wadaago? Maxaase aragtidiisa laga rabaa haddii uusan awalba tolku mabda’ iyo fakrad ahayn ee uu dhalasho qura ahaa?”. Waxaa meeshaas ka cad in uu tolku yahay hanti iyo gaadiid uu leeyahay gafanaha tolku.

Waxaa jira labo maahmaahood oo kala ah ”Tol waa tolane” iyo ”Tolkaa iyo kabtaadaba dhexda ayaa lagaga jiraa”. Midda hore waxaa looga jeedaa in uusan qofku wax aragti ah oo aan hadalka gafanaha tolka ahayn lahayn oo ay maskaxdiisu ku tolnaato dookha isinkiisa. Midda labaadna waxay sheegaysaa in uu tolnimada macneheedu yahay in aadan xagga fakarka ka bixi karin sida uu gafanaha tolku ku hamiyo, oo ah in uu xoolahaaga intii uu rabo qaadan karo, adigana meeshii uu rabo kuu diri karo, isla markaas aad muujisid in aad jeceshahay.

Keligeen ma lihin ”gafana tolka” ee dadyow badan ayuu dhiiggooda cabbaa, hase ahaato ee waxaa kala duwan heerka uu gafanuhu joogo, oo malaha waa uu yar yahay dal sida Soomaaliya ay ka jiraan kumanyaal gafane oo caynkaan ummadda u kala qaybiya.

Koox kasta oo dan lihi waxay iska sheegaan in ay ummadda waxdheef u leeyihiin, laakiin waxaa hadalkooda beeniya duruufaha meesha ay joogaan ka jira. Haddii uu qof aan fakarayni iska yiraahdo ”Isimadu waxay horumar fiican ka sameeyeen nabadgelyada ummada soomaaliyeed” waxaa dhuunta ka mudaysa runta ah ”Weligeed Soomaaliya nabad ma ay helin”.

Weligeed soomaalidu waa ay isdhaci jireen, waana ay isgumaadi jireen ee goorma ayuu gafana tolku nabad ka dhaliyey geyiga soomaaliyeed? Dhiigga maxasta oo maanta daadanaya iyo midkii boqollaal sano ka hor daadan jireyba waxaa lugta ugu weyn ku lahaa ”gafanaha tolka” oo jaahilka ah.

Fakarka maskaxda waddaniga iyo nabadgelyada degaanka haddii uu gafanaha tolku weligiis wad iyo mawd ku ahaa waxaa gunta gaajaysan (shacabka) la gudboon in ay inta Rabbi talosaartaan iska qaadaan heeryada shaydaan oo dusha ka saaran, oo ay qaadaan waddo u dhaanta middaan ay muddada dheer ku silicsanaayeen, kana dhuxulqaadaan mirarkaan gabayga ah:

”Waxaa hiil ilaah hela ninkii, diida heeryada’e
Ma habaabo ruuxii jid khayr, ku hardafaayaaye
Ku hagaaga hilinkiyo waddada, waa hayaan kulule”
Khaliif shiikh Maxamuud Saciid

Saddexda gafane oo aynu gadaal ka arki doonno waxaa habboon in sida ay yihiin laga beddelo, oo dhaqantoosin lagu sameeyo ama booskooda qaab kale loo dooriyo, hase ahaato ee ”gafanaha tolka” dawadiisa iyo xalkiisu waa in la ciribtiro.

<<<<<Akhri Gafanaha Turufada>>>

ama

>>>Gadaal ugu noqo bogga hore ee gafanayaasha>>>

---