”Budulka raac!” waa qaciido caan ah oo ay reerguuraaga soomaaliyeed adeegsadaan. Inta aynaan qaciidada oo dhan faahfaahinayeynu qeexaynaa ereyga ”budul”. Wax kasta oo sida budada ama daqiiqda u tumani waa ”budul”, oo burku waa sarreen la ”budliyey”, laakiin sida caadiga ah wuxuu ereyga asalkiisu ka soo jeedaa oo uu macnihiisa runta ahi yahay meel ay ciiddeedu adag tahay markii uu raad badani maro oo ay ciiddu socodkii badnaa dartiis jilicdo. Meeshii ay xoolo badan oo iska daba imanayaa maraan waxay noqotaa ”budul”, sidaas darteed ayaa dhabbeyaasha ay xooluhu cagaha ku sameeyaan oo cusub waxaa loo yaqaan ”budul”.

Qaciidada fahamkeedii hadda ayuu soo dhawaadey, waxaynuna caddaynaynaa xilliga la adeegsado qaciidada ”Budulka raac”. Markii in meel laga guuro la rabo waxaa inta aan la guurin la diraa sahan soo ilaaleeya meesha loo guuri doono. Sahankaasi haddii uusan jees keli ah khusayn ee uu degmo ama duddo dhan u sahamiyey waxaa markii la guuro hayaanka loogu hormariyaa raggii sahamiyey qoysaskooda oo geeddiga abbaarsiiya tubtii ay sahanka ku mareen. Degmada inteeda kale waxay ku guurtaa qaciidada ”Budulka raac” oo ah in lagu raadtunto geeddigii uu sahanku hagayey xoolohooda.

Markii qaciidada ”Budulka caac” lagu dhaqmayo macnaheedu ma aha in waddo xaq ah lagu taagan yahay ee labo halisood baa qarka loo saaran yahay. Midda kowaad waxaa laga yaabaa in uu sahanku talo xun yahay oo uu meel aan fiicnay degmada u soo hayaamiyey. Midda labaad waxaa dhici karta in uu sahanku khaa’in yahay oo uu reero meesha loo soo guurey aaggeeda deggan qaraabo la yahay ama in uu la xidido rabo, ee uusan roob iyo naq dartood ummadda u soo barakicin.

Runtii qaciidada ”Budulka raac” haddii lagu socdo waxaa ka imaan kara dhibaatooyin laga shallaayo, laakiin hadda waxaynu ku dhexjirnaa ”gafanaha turufada”, oo la hubo in uu yahay sahan khaa’in ah ama talo xun, oo ay gunta gaajaysani (shacabku) budulkiisa iska raacaan.

Inta aan gafanaha turufada laga faalloon ayaan cudurdaar kooban xusaynaa. Cudurdaarkaasi waa in ay dadku runta neceb yihiin, oo metelan haddii nin labaatan sano tuug ahaa loogu yeero ”Tuuggow” ama nin jaahil ah loogu yeero ”Jaahilkow” ay xanaaq dartiis afka ka abrunayaan, lagana yaabo in ay arrintu gacanqaad gaarto. Xataa haddii uu tuuggu boqol goor adiga ku xaday waa uu ka xanaaqayaa in aad runta u sheegtid.

”Calooshilacayaar” waxaa ah kooxo badan oo ku dhexnool ”gafanaha turufada” oo horseed xun iyo ”gunta gaajaysan” oo ku socota qaciidada ”Budulka raac”, waxaana cad in aysan kuwaasi raalli ka ahayn in sifadooda (calooshilacayaar) loogu yeero, laakiin mar haddii afartii gafane oo aad loo taageersanaaba uu maqaalku run qayaxan rubadda kaga mudey ma wuxuu u jixinjixayaa ”calooshilacayaar” daciif ah? Soomaalidu waxay ku maahmaahdaa ”Madax meel ka sarraysa oo la salaaxaa ma ay jirto”, oo wixii ”gafanaha tolka” lagu caddeeyey horay baynu u soo aragnay, haddana waxaynu qalaynaa waa gafanihii turufada oo madaafiicda ridi yaqiin.

Tusaalaha ugu horreeya oo aynu xagga siyaasadda Soomaaliya qaciidada ”Budulka raac” ugu soo qaadan karnaa waa shirkii Carta oo ay sahanka iyo horseedka ka ahaayeen mudane ”gafane” Ismaaciil Cumar Geelle iyo hoondhayskii goobtaas ku gafanoobey qaarkood.

Kolley sahanku ma uu badnayn, laakiin waxaa aad u badnaa ”gunta gaajaysan” oo shirka ugu xiisa qabey qaciidada ”Budulka raac”. Lama soo tirakoobin inta ay ahaayeen shacabkii dalka iyo debedaha budulka raacay, laakiin waxaa goobtii uu mudane ”gafane” Ismaaciil Cumar Geelle soo sahamiyey gaarey 3000 oo ”dadaw dad ma tahay” ah. Qiyaastii waxaa ”gun gaajaysan” ahaa 2500 oo qof, oo aan sida caloosha loola cayaaro aqoon, ee sida budulka loo raaco yaqiin.

Maraakiib ay lacag been-abuur ahi ka buuxdo ayaa isla ayaamihii uu shirkaasi dhammaaday waxay ku soo xirteen xeebaha badweyta Hindiya. Mudane ”gafane” Ismaaciil Cumar Geelle iyo gafanayaashii uu ummadda soomaaliyeed dhiiggooda nuugsiiyey waxay markiiba dalka oo dhan ku rideen sicirbarar halaag ah. Boqolka doollar oo aan weligiis malyan gaarin ayaa toddobaad gudihiis wuxuu gaarey labo malyan iyo bar. Doollarkii dalka yiil oo dhan waxaa maraakiibtaas ku xaalufiyey Mudane ”gafane” Ismaaciil Cumar Geelle iyo mudane ”gafane” Cadiqaasim Salaad Xassan, oo ay hoostooda unuunufayeen ”calooshoodlacayaaryo”, ehelo iyo tolna ay ku xariireen. Been-abuurkii maraakiibtaas ku shaaxinnaa waxaa lagu soo sameeyey lakabkii ugu horreeyey oo ay sahanku rogeen, intii ka danbayseyna waxay ahayd ”ka baxshaa ba’ay!”.

Shacabkii uu doollarku ku saddexjibbaarmey waxay gadan kari waayeen wixii ay markii ay budulka raaceen gadan kareen. Meelihii nabadda ahaa ayey colaado ka abuurmeen, maqaalkaanna laguma soo koobi karo halaaggii uu Ismaaciil Cumar Geelle dalka iyo dadka Soomaaliya baday, waxaase yaab ah in uu dhiiggii uu annaga oo caato ah naga nuugey ammaan iyo mashxarad ku helay, oo ay weliba dadka aqoon isu nisbaynayaa qoraal ay gafanahaas ku ammaanayaan daabacaad geeyeen!

”Gafanaha turufada” oo la aammino gaajo iyo arrad baa laga sii qaadaa, waayo gafane in uu dhiig jaqo ayuu yaqaan, mana uu naxariisto.

Shacabka soomaaliyeed oo muddada dheer uu gafaneba gafane u dhiibayey maanta waxaa ka mid ah qaar sida korkooda looga shaxay oo danahooda loo seejiyey ku baraarugsan, oo aan dhiiggii ay cadowgoodu ka nuugeen moogayn. Inta aan baraarugsanayna af iyo qalin baa hurdada lagaga kicinayaa, waxaana gafaneyaasha xujaynayaa mirarkaan gabayga ah:

Shacabkii hadduu sarakacoo, wada salaabboodey
Sandareertadii diide iyo, silicii ceebeede
Xaggee seexan doontaa adaa, gubey salkaagiiye
Khaliif shiikh Maxamuud Saciid

Rafaad weyn baa dunida afarteeda cirif shacabka soomaaliyeed ku haysta, wuxuuna gafanaha turufadu iskula fiican yahay in hadba shir aan dux iyo nuxur lahayn laga casumo iyo in uu awood foolxun ku raadsado ummadda dhiiggeeda, laakiin waxaa badan gafanayaal ay maanta baddu la caaridey. In kasta oo aynaan weli mirarkii hore oo gabayga ahaa ka nasan haddana waxaa mug inaku soo yiri kuwo talantaalli ah oo ka sii macaan badan:

“Ku dareenyey aadnigu inaad, tahay dullaaleye
Denbigaannu kuu haysanniyo, qaranka aad duugtey
Dufantirasho yaa kaaga harin, deynqabaad tahaye

Dunidoo dhan baa kuu taqaan, diib cadaawa ahe
Dugaaggii ku boobaaya waa, lala dagaalaaye
Waxba ha isu dedin uumiyuhu, kaa digniin hela’e

Dabaqa aad koraysaa dhaqsuu, kuula dumayaaye
Nin dadkiisa cuna ciiddu way, labadiblaysaaye
Dugsiwaaga waxa kuug wacan, daallin baad tahaye

Abwaan laga dalqaminaayo waa, laga dabqaataaye
Rabbi waxaan ka doonaa waqay, igama daahaane
Dakhal fooraraad noqotay iyo, doonni caaridaye

Rag isdiley dabaadiga qolaa, lagu dagaajaaye
Dalanbaabigaagaan ka garan, inaadan doogayne
Naga soo deg duumaad ahayd, daawo loo helaye”
Khaliif shiikh Maxamuud Saciid

”Gafanaha turufada” iyo ”gafanaha tolka” labaduba qabiilka ayey ku danaystaan, waxayna iska kaashadaan sidii uusan tolku weligiis u ilbaxeen oo uu cagaha hoostooda ugu jiri lahaa iyo sidii looga takhalusi lahaa qofkii keena aragti ka duwan middii ay isugu kaalmaynayeen. Cawino iyo canshuur wixii uu gafanaha turufadu soo haahaabo waxaa qayb yar laga siiyaa gafanaha tolka si uu qabiilkiisa ugu soo gacangeliyo ninka hantidaas xoogaaga ah siiyey.

Xeel iyo qorshe aan qabyaalad ahayn gafanaha turufadu ma uu awoodo in uu ummadda ku kuxumo, oo waxaa dawladihii Soomaaliya soo maray caadi ahaa in ay hay’ad dhan oo ciidan ahi hal qabiil ka koobnaato. Waxaa kale oo aan lala yaabi jirin in hay’ad dawli ah sida wasaarad oo kale lagu magacaabo ”Meeshii reer hebel”. Xilliyadaanna taasi waxayba noqotay wax iska qayaxan oo gafane kastaa wuxuu dhiigga ka nuugaa qoladii la abtirsiinyaha ahaa, wuxuuna ku diraa ummadda inteeda kale. Arrimahaasi waxay keeni karaan in uu qofku kala garan waayo farqiga u dhexeeya ”gafanaha tolka” iyo ”gafanaha turufada”, waayo labaduba tolka ayey sida xoolihii u dhaqdaan.

Sida badan soomaalida kama ay soo baxaan dad ku dhiirrada aragti miiggan oo shacabka lagaga xoraynayo labada gafane oo ummadda dhiigmiirtay, waayo kuwa aqoonta lagu hafraa waxay sida badan noqdaan calooshilacayaarro iyo danaysteyaal aan ummadda cadaabka iyo dhibaatada haysata walaac ka muujin ee ayaguna gafanaha turufada hoosyaaca ama iska baagamuuddeeya. Run ahaantii aqoontu aragti iyo falsafad aan loo dhalay ma ay keento, oo shahaado uu qof aan damiir lahayni meel ka soo qaatay ama qof nacas ah boorsada ugu jirtaa ummad sal iyo baar la dhaandhaamay xal uma ay soo jiidi karto. Waxaa yaab ah in ay dadka soomaalida ah dhexdooda aad ugu yar yihiin falaasifada iyo dadka ay aragtidoodu ka madaxbannaan tahay gafanayaasha cadowga ah oo in ay ummaddu nuuxnuuxsato u diidey.

Kooxaha ugu dhow in ay gafanayaasha lid ku noqdaan waa wadaaddada asalraaca ah, hase ahaato ee laba arrimood baa ayagana u diiddan in ay isbeddel keenaan. Midda kowaad laftooda ayaan qorshe iyo yool xeeldheer wadan oo ah soomaali xamaasad lagu beeray oo aan waxba ka jibogaari karin, isla markaas aan isku duubnayn oo iska qamaamaya. Midda labaad waxaa meesha taal maahmaahdii ahayd ”Rag kaa badan iyo biyo kaa badani waa ay ku hafiyaan” oo waxaa isku meel uga soo jeeda gafaneyaal xayn ah iyo shacabka oo askar aan mushahar qaadan ah. Intaas waxaa u dheer dhibaatada guud oo ay la qabaan muslimiinta ay gaaladu ku dhufteen shaabbadda ”Argagixiso”, oo waxaa isu kaashada dilkooda iyo xumayntooda gafane iyo gaalo. Wadaad shacab ah oo carruur dugsi Quraan u dhigayaa ayaa had iyo goor Itoobiya iyo Maraykan waxaa gacanta u geliyaa ”gafanaha turufada” oo ku andacoonaya in uu soo qabtay mid ka mid ah taageerayaasha Usama bin Ladin. Inta la dhiibo waxaa ka badan inta uu gafanuhu gacantiisa ku xasuuqay oo aysan deero deero u hardiyin, waxaase lagu dhaqmi doonaa ereyadaan gabayga ah:

”Culumadii haddaad haanka iyo, haniyihii gowsey
Toban iyo hal dheeri ah haddaad, subax hareeraysay
Hororyohow wadaaddada cunaa, kula heeshiin mayno

Ra’yigii hagaag loo baxshaa, lagu hanaadaaye
Hujuun la isku doortaa dib buu, halis u keenaaye
Hadduu weerar hadafkaagu yahay, kula heshiin mayno”
Khaliif shiikh Maxamuud Saciid

Kooxdii uu doonaba ha ka tirsanaado ee waa uu yar yahay qof soomaali ah oo aan ku shaqaynayn gafanennimo, caloollacayaarid iyo ”Budulka raac”, oo wadaaddada qudhooda waxaynu xoogaa ku faallayn doonnaa ”gafanaha tusbaxa”.

Habeenkii (21.10.1969) uu ummadda oo saq ku jira qoriga kula soo guureeyey Maxamed Siyaad Barre subaxiisii waxaa dadkii soomaaliyeed oo caasimadda joogey mustaqbalka walaac ka muujiyey hal nin keli ah. Inta kale waxay gafanaha ku soo dhaweeyeen caleemo qoyan iyo in ay dariiqyada heeso iyo sacab la dhoobtaan. Ninkii subaxaas naxsanaa oo aan caleemaha wax ka ruxayn, sacabka iyo heesahana ka qaybqaadanayn waxaa magaciisa la yiraahdaa Xirsi Magan Ciise. Qof kasta oo uu garanayey ayuu Xirsi Magan asaga oo ay wajigiisa dhiillo weyni ka muuqato gooni ula hadlayey, wuxuuna ku lahaa ”Waa la ina xirxiri doonaa, waana la ina toogan doonaa ee maxaa talo ah?”. Runtii dadku dhiillada Xirsi Magan Ciise iyo hadalkiisa midna xiiso iyo kansho uma ay hayn ee waxay ku dheeraysanayeen heesaha, caleemaha qoyanna kor bay u taagayeen oo xoog bay u ruxayeen. Waxaa lagu faraxsanaa isbeddelka Soomaaliya ka dhacay, Xirsi Maganna wuxuu subaxaas shacabka la ahaa, welina la yahay ”Nin waalan”.

Dad badan baa siddeetamaadkii markii xabsiyada loo taxaabayo ama toogasho lagu xukumo waxay ayaga oo shallaaysan ku barooran jireen ”Digniintii Xirsi Magan haddii aannu tixgelin lahayn maanta heerkaan ma aannu joogneen”. Dadka soomaaliyeed markii loo digo waa ay sharaystaan, oo waxay hoosgalaan cadowga looga digayo, oo ah afarta gafane.

Xirsi Magan Ciise wuxuu asaga oo dhiillaysan xudduuda Soomaaliya ka baxay isla waayadii uu afgenbigu Soomaaliya ka dhacay, dadkii in uu waalan yahay u qabeyna wixii ka nool intii ugu dabaqad roonayd soddon iyo dhawr sano ka dib bay safaaradaha Maraykan oo Kenya iyo Itoobiya hordhooban yihiin, si ay u raajiciyaan in ay qaxooti ahaan ku galaan USA.

Halkaan ka ka akhri <<<Gafanaha taajirnimda & Gafanaha tusbaxa>>>