”Maaweelo” waa erey dhegeheenna ku batay, oo uu macnihiisu yahay wax xiiso leh oo nafleyda illowsiiya in ay wax kale qalbigooda ku soo dhacaan. In ay waxyaalahaas lagu mashquulayaa xun yihiin iyo in ay san yihiin waxay ku xiran tahay sida ay dadku u kala aragtiyo duwan yihiin, laakiin waxaa la isku raacsan yahay in ay dadku maaweelo u baahan yihiin. Inta aynaan in ay maaweeladu makhluuq, dadka la mid ah oo uu Rabbi abuurtay, tahay caddayn ayeynu soo bandhigaynaa qiso dhawr sadar ah si aynu u cabbirno baahida uu akhristuhu u qabo maaweelada, ee bal si niyad ah u eeg sheekadaan yar!

”Diyaarad hawada Jarmalka oo qabow duulaysa ayaa waxay u soo dhawaatey garoonka samada ee Yurub ugu weyn ee ku yaal magaalada Frankfurt. Duuliyihii baa wuxuu daaray makarafoonkii uu kula hadli lahaa dadka rakaabka ah ee diyaaradda ka buuxey, wuxuuna u sheegay in ay mar dhow diyaaraddu cagadhigan doonto garoonka caalamiga ah ee Frankfurt. Markii uu hadalkii dhammeeyey buu wuxuu illaawey in uu makarafoonkii damiyo, wuxuuna hadal u bilaabay duuliye kale oo ay aad saaxiib u ahaayeen. Wuxuu saaxiibkiis si kooban oo degdeg ah ugu sheegay in ay gabdhaha diyaaradda ka shaqeeya middood aad u qurxoon tahay, oo ay ku soo heshiiyeen in ay isu galmoodaan muddada yar oo ay diyaaraddu ku hakanayso garoonka hadda lagu degi doono! Nasiibdarro xogtii galmada ku saabsanayd oo ay labada baylood isu sheegeen waxaa kor u qaaday makarafoonkii madoobaa oo weli daarnaa, waxaana maqlay dhammaan rakaabkii saarnaa diyaaradda cad oo uu duuliyaha caddi wadey. Dadkii oo ay dheguhu u wada taagan yihiin, oo qosol iyo yaab afka la wada kala haya ayaa waxaa soo dhexmartay gabar qurxoon oo horay u socota. Gabadha xawli badan baa socodkeeda ka muuqdey, waxaana hadal ka dabatuurtay habar cajuusad ah oo tiri: ’Maandhey tartiib u soco! Waa marka ay diyaaraddu degto ka dib, ee hadda ma aha marka uu duuliyuhu kuu raaxaynayaa!’”. Hadalkii cajuusadda waxaa maqlay intii u dhaweyd oo ku sii qoslay, gabadhiina indhaha ayaa lala wada raacay”.

Daqiiqaddii aad qisada akhrinaysey wixii aad dareentay waxay ahaayeen maaweelo. Waxaa maskaxdaada la geliyey diyaarad cad, makarafoon madow, baylood cad, gabar qurxoon iyo rakaab badan oo ay cajuusad afdheeri ka mid tahay. Hawada ay diyaaraddu xulaysey in ay qaboobayd iyo in uu garoonka ay u socotey weynaa waxaa ka xiiso badnaa in ay dadka qaar ballan muhiim ah lahaayeen, inta kalena ay ballantoodii wada ogaadeen, oo uu duuliyuhu qayrumasuul aan sirtiisa qarsan ahaa!

Sawirradaas badan oo lagugu maaweeliyey, oo sida riyada ah weli kuugu sii muuqda iyo dhacdooyinkaas ay ka midka yihiin ballanta, duulitaanka, qosolka, yaabka, hadalka, socodka xawliga ah iyo daaridda makarafoonka yaa abuurtay ama uuntay?

Waxaa la filayaa in uu qofka muslimka ahi og yahay in wax kasta oo jira uu Rabbi abuurtay ama uuntay, hase yeesho ee dhacdooyinka aan weli la gaarin sida in ay diyaaraddu degi doonto iyo in uu duuliyuhu galmo samayn doono ma la abuuray mase waa wax aan abuurnayn? Dabcan waa la abuuray, waayo waxayba saldhig u yihiin maaweelada oo dhan, waxaynuna diin ahaan u qirnay in wax kasta oo maskaxda dadka soo mara uu Rabbi abbuurtay.

Waxyaalaha ay indhuhu qabtaan ama ay dheguhu maqlaan ama uu sanku uriyo ama uu afku dhedhemiyo dhammaantood Rabbi baa abuurtay. Fakarka waxyaalahaas ka dhasha, sida markii libaax la arko in laga baqo oo ay maskaxdu walwasho, xataa Rabbi baa abuurtay.

Haddaba weligaa waxyaalihii maxkasdaada soo maray waxay ahaayeen makhluuq adiga kula mid ah, hase yeesho ee Qur’aanku ka mid ma aha waxyaalaha uu Rabbi abuurtay, waayo waa hadalkiisii oo ereyada uu asagu ku hadlaa asaga ayey ka mid yihiin. Rabbi asagu isma uu abuurin lamana abuurin ee waxyaalaha kale oo dhan ayuu abuuray, hadalkiisa iyo uunkiisuna waa ay kala duwan yihiin, oo abuurtu waa waxyaalo uu sameeyey ee asaga ka mid ma aha, laakiin ereyadiisu waa isla asagii oo makhluuq ma aha.

Labo waxyaalood oo Qur’aanka ku saabsan ayaa laga yaabaa in ay dadku ku kabsoomaan. Midda kowaad waa warqaadaha iyo khadda laga akhriyo Qur’aanka. Khadda iyo warqaaduhu waa labo waxyaalood oo laga sameeyo maaddooyinka dhulka laga helo, waxayna ka mid yihiin uunka Rabbi. Sidaas darteed hadalka Rabbi oo dhabta ah haddii ay dadku in ay qoraan damcaan ma ay qori karaan ee waxay qabanayaan khad iyo warqaado uu Rabbi abuurtay ee uusan ku hadlin, laakiin waa maaddooyin loo kaashado fahamka iyo barashada hadalka Rabbi.

Midda labaad oo lagu sirmi karaa waa codka dadka ka soo baxa markii ay ereyada Rabbi akhrinayaan. Sharqantaas ama codkaasi waa qayb ka mid ah qofka ay markaas ka yeerayso, waayo waxay ka dhalanaysaa dhuuntiisa, dhabxanaggiisa, ilkihiisa, bushumihiisa iyo carrabkiisa. Sidaas awgeed waa abuur ama makhluuq ereyadii Rabbi lagu muujinayo.

Marka uu Rabbi hadlayo ma aynu dareemi karno sida ay tahay, waayo xataa Rasuulku csw ma uu maqal Rabbi oo hadlaya ee Jibriil ayaa Rabbi iyo Rasuulka Qur’aanka u kala tebinayey, waxaase la hubaa in uu dhawaaqa Rabbi gebi ahaanba ka duwan yahay midka aynu maqalno marka ay dadku Qur’aanka subcinayaan.

Markii uu Jibriil soo qaaday Qur’aanka oo uu marinayey codkiisu wuxuu ahaa makhluuq, waayo qudhiisa ayaa uun aba abuur Rabbi ah. Xaddiiska Rasuulka csw waxaa iska cad in uu makhluuq uu Rabbi abuurtay yahay, waayo marna Rabbi kuma uu hadlin.

In aynu sidaas kooban Qur’aanka u gaaryeelnay waxaynu uga jeednaa in aynu kala saarno hadalka Rabbi oo xaqa ah iyo midka makhluuqa oo waxwalbaalaha ah. Mawduucu wuxuu ahaa ”maaweelo” oo aynu horay u soo qeexnay, balse aynaan tusaaleyaal waaweyn ka bixin.

Ilaa hadda xagga maaweelada waxaynu ka ogaanney in ay tahay uun ama abuur uu Rabbi sida dadka iyo geedaha u abuuray, laakiin xiiso gaar ah u leh dadka iyo jinniga. Maaweelada jinniga mar kale ayeyna faallayn karnaa, ha yeesho ee maqaalkaan waxaynu ku camiraynaa xoogaa ka mid ah maaweelada insiga.

Culumada miyirka qabaa waxay isku raaceen in uu dadku maaweelo u baahan yahay, oo uu qofka maaweelada sameeya oo iibiyaa la mid yahay kuwa cuntada, dharka iyo dawada sameeya oo gada. Weliba waxay intaas raaciyeen in baahida maaddiga ahi ay marmar ka sahlan tahay midda ruuxiga ah oo nafta la xariirta.

Baahida maaddiga ahi waa gaajada oo qabo in wax la cumo iyo harraadka iyo xaraaradda loo qabo in wax la cabbo ama wax la ruugo. Dharka ama marashida oo ay dadka qaarkoodna huga u yaqaanniin qabowga ayaa laga magangalaa, jirka intiisa koontarabbaanka ah ama foosha xunna waxaa lagaga xijaabaa in ay indhaha dadku toos ugu dhacaan. Baahida maaddiga ah waxaa ka mid ah hoyga ama guryaha iyo in ay dhaddiga iyo labku is fuulfuulaan ama ay isku lamlammaanaadaan.

Xagga ruuxda ama dareenka qarsoon waxaa ka jira baahiyo ka tira badan oo laga yaabo in ay ku soo boqoljibbaarmaan kuwa maaddiga ah. Tusaale yar waxaa ah in ay dadku jecel yihiin in aragtidooda laga dhegayso, oo weliba lagu raaco. Haddii aan si fiican oo anshax ah looga dhegaysan oo haddana si qaab daran loogu riddiyo waxay keeni kartaa in uu qofku caroodo oo uu xataa feer iyo laad miisaska kala daalo. Qofkaasi haddii cunto, dhar, daawo, guryo iyo dad ay isfuulaan ama ay isku falaadaan uu magaalada ku haysto caradaasi ka ay yaraan mayso, waayo naftiisa ayaa u baahan in si asluubaysan loo dhegaysto oo laga xishoodo. Arrintaan maaweelo qeexan ma aha, hase ahaato ee waxay tusaale u tahay in ay dadka naftoodu leedahay xiisayn aan maaddi ahayn.

Nafaqooyinka ay ruuxda ama naftu doonayso noocyadoodu waa ay ka badan yihiin kuwa maaddiga ah, laakiin waxaa hadda innaga ina khusaysa xubinta ”maaweelo” la yiraahdo keli ah. Maaweeladu lafteedu laamo badan ayey leedahay, oo waxaynu isku soo koobaynaa laan maaweelada ka mid ah oo magaceeda la yiraahdo ”xallad”.

Xallad waa erey qaddiimi ah oo afka soomaaliga oo duugga iyo casrigaba ah ka mid ah, wuxuuna la macne yahay kalmadda ”quluud”. Haddii la soo koobo macnaha xalladda waa wax kasta oo aragga ama maqalka ama xasuusta macaan gaar ah u leh. Tusaale iska qayaxan waxaa ah maansada oo markii la maqlo ay qofkii fahmaya maskaxdiisu macaan xalladaysan dareento. Tusaalahaasi waa xagga maqalka, xagga muuqaalkase waxaa lagu tuloon karaa filim uu codku ka xiran ama aan luqadda lagu jilayo la aqoon ama cayaaro dhaqan oo aan la hadlayn ama indhosarcaad.

Laanta xalladda oo ka tirsan bahda maaweelada farcankeedu aad buu u badan yahay oo sida xaaxiyaasha badda ayeysan dhammaanayn haddii baaritaan loo gudagalo, hase ahaato ee waxaynu ismoogaysiinaynaa qaybaha aynu dhaqanka u leennahay. In aynu kuwa bulshadeennu aadka u taqaan ka leexleexanno waxaa keenay in ay maanta badan tahay baahida loo qabo kuwa kale.

Gabayga wixii soo raaca dhegaysigoogu bulshada aad buu u soo maray, waxaana loo soo maray hab hadal ah oo qoraalku ilaa hadda xiiso weyn ma leh. Qofkii wax allifa oo cajalado ku duuba, isla markaasna wax qoraa wuxuu ogaanayaa in ay soomaalida wixii la duubaa ku dhexfaafi karaan, laakiin aysan wixii la qoraa tillaabo qaadayn. Dhaqanka noocaas ahi wuxuu ina baraya in ay dadkeenna inguhu u daloolaan, laakiin ay indhuhu ka xiran yihiin.

Dadyowga xagga akhriska sida fiican uga koray waxay aad u xiiseeyaan xallada qoran ee xalladda duuban in yar oo carruurta u badan baa daneeya. ”Xallada qoran” marka aynu leennahay waxaa laga yaabaa in aynaan qummaati isu fahmin. Haddaba waxaynu halkaan ku qoraynaa soddomeeye sadar oo xallad qoran ah. Waa qiso yar oo sanaddo ka hor lagu baahiyey bogga caanka ah ee internetka Mudugonline.com oo sidaan u dhaweyd:

”Saddex gabdhood oo walaalo ah baa waxay dalxiis ku joogeen dalka Ingiriiska, waxaana markii uu dalxiiskii u dhammaaday dhimatay middii ugu weynayd! Waa nasiibdarro! Geerida waxaa ka darnaa in ay labadii kale rabeen in aan walaashood dalka Ingiriiska lagu duugin oo ay jeclaayeen in ay dalkooda Faransiiska ula safraan. In qof mayd ah laga qaado Ingiriiska oo faransiiska la geeyaa aad bay qaali u tahay, waxaana hadda Ingiriiska jooga saddex walaalo ah oo aysan midda ugu weyni hadlayn. Labada hadlayaa waxay garan waayeen sidii ay walaashooda maydka ah u dhoofin lahaayeen. Go’aankii wuxuu noqday in ay maydkii tareenka dhulka hoostiisa mara kula dhuuntaan! Waa ay ku guulaysteen in ay maydkii tareenka geliyaan, waxayna heeleen kursi saddex qof qaada. Labadii noolaa baa maydkii walaashood docaha ka fariistay, waxayna u ekaayeen saddex qof oo noolnool oo sheekaysanaya. Labada noolnooli waxay qabaan surweello jiinisyo ah, maydkuna waxay qabtaa dabogaab cad. Maydku ma uu gaajoon, laakiin labadii kale ayaa qado u baahday, tareenkiina wuxuu markaas xulayey badda hoosteeda. Kursigii derbiga xigey ayaa maydkii lagu fariisiyey, oo derbiga ayaa lagu tiiriyey, waxaana loo geliyey funaanad gaduudan si uusan gidaarka tareenku garabka uga xoqin, timo dahab u egna waa loo firay. Waxaa la doontay qado, oo makhaayadda tareenka ayey labadii noolaa isu dabagaleen. Nin ay naagtiisii oo uu la fadhiyey isku soo xanaaqeen baa wuxuu ku wareegayaa tareenka dhexdiisa si uu boos u helo, wuxuuna arkay kursigii uu maydka keli ahi ku fadhiyey, wuu farxay af faransiis buuna ku weydiiyey in lala fariisan karo gabadha funaanadda gaduudan oo derbiga ku tiirsan. Markii ay hadli weydey buu ingiriis kula hadlay. Maydkii xoogaa buu madaxa ruxay, waayo tareenka ayaa saalteeyey. Ninkii wuxuu yiri: ’Mahadsanid abbaayo’, wuxuuna boorso weyn oo gaduudan iyo jaakad madow surtay maydka katabbaankii ka korreeyey. Markii uu fariistay buu hadal u bilaabay, wuxuuna u maleeyey in ay qoslayso, waayo markii ay go’day bay qoslaysey welina sidii bay u qoslaysaa. In ay cabsan tahay buu u maleeyey, waayo laftiisa ayaa cabsanaa oo ’Qof kastaa waxa uu yahay buu ku moodaa’. Boorsadii uu katabbaanka suray baa waxay madaxa kaga dhacday maydkii, wuxuuna ninkii bilaabay in uu ku celceliyo: ’Iga raalli ahaw abbaaye’. Intii uu boorsada meesheedii ku celinayey ayey gabadhii waxay shishay ugu dhacday kursigii uu ku fadhiyey. Markii uu boorsadii habeeyey buu booskiisii oo ay gabadhii fiifto ku soo laabtay, wuxuuna madaxeedii saaray dhabtiisa. Suud madow buu qabaa, wuxuuna salaax ku bilaabay gabadhii maydka ahayd. Markii uu xoogaa meelo badan ka salaaxay ayuu ogaadey in ay gabadhu mayd tahay! In ay boorsadiisii ku dhacday u dhimatay ayuu u maleeyey, wuxuuna ka baqay in maxkamad la saaro oo la xiro! Maxaa u talo ah! Geesaha ayuu deydeyey, wuxuuna furay daaqadda. ’Xaasha!’ ayuu qalbiga iska yiri markii uu ogaadey in maydka daaqadda laga shalwin karo. Funaanaddii gaduudnayd ayuu ka siibey si aysan daaqaddu ciriiri ugu noqon maydka, waayo gabadgu aad bay u dhuubnayd oo haddii ay qaarqaawan tahay daaqadda waa laga tuuri karey. Asaga oo maydkii uu tuuray iyo funaanaddii uu ka dabatuuray ku faraxsan ayey labadii dumaashiyihiis ahaa oo soo qadeeyey soo kor istaageen! Hadalkii ugu horreeyey oo lagu yiri wuxuu ahaa: ’Gabar halkaan fadhidey ma aragtay’, wuxuuna ku jawaabey: ’Boosteejadii, maxaddadii, la soo dhaafay bay ku degatey!’. Labadii kursi oo bannaanaa ayuu labadii gabdhood ku casumey dumaashigood!”

Xalladda qoran oo la sheegayaa waa qisadaan oo aad loo badiyey oo kale, waxaana laga faa’iidaa waxyaalo aad u badan. Akhriska xawaarihiisa ayaa lagu kobciyaa oo qofkii boqol buug oo xalladda qoran ah akhriyaa dhaqso ayuu akhriska ku boobsiin karaa. Wax baa laga bartaa, oo waxaa mar kasta sheekooyinka ka buuxa nololo uusan akhristuhu soo marin ama uusan waxba ka aqoon. Tusaale ahaan haddii aad akhridid shan sheeko oo jaajuusyadii dagaalkii qaboobaa ku saabsan waxaad ka baranaysaa sidii ay u dhisnaayeen quwaduhu iyo habkii ay sirohoodu ahaayeen. Intaas keli ah ma aha ee markii aad shantaas sheeko dhammaysid waxba kuguma seeggana dhaqammada iyo xaddaarada ay khusayseeyaan.

Dadka xalladda curiyaa waxay leeyihiin waayo’aragnimo kala geddisan, waayo mid kastaa wuxuu ka soo jeedaa ummad aan ummadaha kale la mid ahayn xagga fakarka iyo xagga dhaqanka, isla markaas laftiisu waa shakhsi aan shakhsiyaadka kale la mid ahayn xagga sooyaalka iyo xagga kartida allifaadda. Markii uu qisadiisa qorayo wuxuu ku salaynayaa sawirrada badan oo maskaxdiida ka buuxa, waana halkaas meesha ay ka soo burqanaysaa faa’iidada sheekadu.

Qofqofka sheekeeyaa ama farshaxanka sameeyaa waxay sawirrada nolosha oo ay soo arkeen u kaydsan karaan si yaab leh oo ay dib u soo celin karaan, oo halkii sawir oo ay arkeen kumannaan sawir oo u macne dhaw bay ka tarmin karaan. Isla markaas iridaha ay sheekadu ka bixi karto iyo dhinacyada laga soo weeqaali karo si fudud bay u daawan karaan, ee nafkooda kuma ay kallifaan in ay hadal diyaariyaan. Sawiirradii u batay bay raseeyaan ee ayagu sawirro ma abuuraan oo qof Sweden aan weligiis ka tegini ma uu abuuri karo sawir uu leeyahay qof miyiga Soomaaliya ku nooli.

Farqiga ugu weyn oo qofka aan sheekayn karin iyo midka sheekayn kara u dhexeeyaa waa in uu qofka aan sheekaalowga ahayni jecel yahay in uu ka sheekeeyo qiso dhab ahaan u dhacday, oo uu raaco waddo cad oo uu soo maray ama looga sheekeeyey oo uusan ka leexan karin, haddii ka uu weecdana hadalkii waa uu ka xayirmayaa oo meel kale oo uu u wadaa um ay muuqato, dhibaato iyo daal buuna dareemaya.

Qofka sheekoxariirka ahi sidaas ma uu jecla oo taas ayuuba asaga hadalku kaga xirmaa, waayo ciriiri buu dareemayaa haddii uu waddo keli ah qaado. Waxyaalaha dhab ahaanta u dhacay kulligood maad iyo yaab ama muro ma xambaarsana, oo wuxuu sheekaalowgu noloshii uu soo maray ka xulan karaa oo ka tarmin karaa malaayiin sawir oo ka maad iyo madaddaalo badan wixii yaraa oo dhacay. Sawirro badan ayuu ka koobiyaynayaa hal arrin oo uu arkay, haddana sawirkii uu arkay ayuu dabeecadihii uu lahaa ka beddeli karaa, oo wuxuu u doorin karaa sidii uu sawirku ahaa si ka xiiso badan ama labaatan sawir oo uu arkay buu hal sawir ko kulmin karaa.

Dadka ay sawirradu ku badan yihiin ma ay jecla in nolosha caadiga ah looga sheekeeyo oo la dabagalo, mana ay dhegaystaan haddii qof u bilaabo sheeko dheer oo dhacday, sidaas darteed in ay maalin walba BBC Carta ka dhegaystaan waxaa kaga filan in ay maalintii ugu horraysey Ismaaciil Cumar Geelle oo carruur maaweelinaya dhegaysteen, oo ay malaayiin sawir oo aysan dadka weligood dhegaystaa heli karin ka qaateen, ayna koobbiyadii hore meel ay kala dhigaan waayeen.

Qofka sheekeeya waxaa in uu nolosha caadiga ah wararkeeda xiiseeyo uga fiican in uu sawiirradiisa kala sarrifto, oo ciriir buu dareemayaa in looga warramo oo lagu dheeraado dagaalka Ciraaq, maxaa yeelay awal buu labo sawir ka kala qaatay dhinacyada iska soo horjeeda, oo in sheekadooda lagu noqnoqdo uma uu baahna, khasaarooyinka dagaalkuna sawirradii uu qaatay waxba kama ay beddelaan, waayo labadii sawir oo uu qaatay baa waxay u dhaleen malaayiin uu asagu ka sameeyey, oo waxaana asaga maskaxdiisa ka buuxa ummado la rogey iyo macsi aysan dadku sarrifaaddeeda helin ee ay sugayaan ”Maxaa dagaalkii ka soo cusboonaaday?”, oo doondoonayaan in ay wax cusud maalin kasta hal qof ama hal maamul ka ogaadaan.

Waxaannu hubnaa waagii Hargaysa iyo Burco la duqaynayey in uusan Xirsi Magan Ciise warka dhegaysan jirin, waayo sawirradii uu kacaanka maalintii ugu horraysey ka qaatay baa ka badan waxa cusub oo lagu walaahoobayo. Sawirrada asaga ka buuxa haddii la soo qufo dadkuba madaddaalo iyo warar ma ay waayeen.

Arrimahaas dartood caamada malahooda waa nacas qofka sawirrada badsadaa, oo wuxuu markii la shirayo sheegaa wax aan meesha ool, oo aan ka turjumayn arrinmaha la isugu yimid iyo waddada loo socdo, waxaana waalay khiyaali uu asagu wato, lalamana heshiin karo oo waaba ruux waalan, oo wax aan loo joogin buu doodda dhexgeliyaa ama wuuba isyeelyeelaa oo waa doqon, waxaana waalay sawirrada uu dadka shiraya iyo bay’adda ka haysto.

Run ahaantii xalladda qoran baahida ay ummadda soomaalidu u qabaan waa mid aan maqaal gaaban lagu soo koobi karin, laakiin waxaa naxdin leh in ay yar tahay cid xallad tayo leh afkeenna u soo turjubi karta ama sheeko farshaxan leh af soomaali ku qori karta!

Maqaalkii hore ee Shaafici "Shaydaanku ma qubaystaa?"

Shaafici Xassan Maxamed
E-mail: mi99mosh@chl.chalmers.se